Historia Lubartowa sięga XVI wieku. Lewartów – Lubartów może poszczycić się bogatą i piękną tradycją. Podwójna nazwa miasta wiąże się z rodami jego właścicieli Firlejów i Sanguszków. W dniu 29 maja 1543 roku Piotr Firlej z Dąbrowicy, wojewoda Lubelski, otrzymał od króla Zygmunta Starego przywilej zezwalający na założenie miasta Lewartowa, na terenie wsi Łucka i Szczekarków. Nazwa Lewartów wywodzi się od herbu Firlejów „Lewart”. Miała ona przypominać mieszkańcom właściciela oraz stanowić wizytówkę rodu. Królewski przywilej lokował miasto na prawie magdeburskim.
Zdj. 1. Akt nadania praw miejskich
Początkowy wygląd miasta był następujący: centrum stanowił kwadratowy rynek z ratuszem. Z rynku wybiegały w cztery strony świata ulice. W północnej części miasta Piotr Firlej wybudował dwór mieszkalny, zwany także zamkiem, otoczony pięknym ogrodem. W niewielkiej odległości od dworu zbudował kościół drewniany pod wezwaniem św. Piotra Apostoła. Miasto otaczał drewniany parkan z wejściem przez bramy: Lubelską, Kamieńską i Syrnicką. Już wówczas znane były nazwy ulic : Lubelska, Kamieńska, Zatylna, Poboczna, Krzywe Koło.
Zdj. 2. Ówczesna mapa Lubartowa
Piotr Firlej zmarł w dziesięć lat później, w Lubartowie /1553/. Jego nagrobek znajduje się w kościele oo. Dominikanów w Lublinie. Lewartów stał się sławny za czasów Mikołaja Firleja, syna Piotra, kalwina, wodza innowierców małopolskich. Jako wyznawca nauki kalwińskiej kościół katolicki przekazał kalwinom. W tej sytuacji katolicy zmuszeni byli uczęszczać na nabożeństwa do wsi Łucka, gdzie znajdowała się kaplica pełniąca funkcję kościoła parafialnego.
Zdj. 3. Grób Piotra Firleja
Mikołaj Firlej założył także gimnazjum kalwińskie z humanistycznym programem nauczania. W rynku zbudował kamienice. Sprowadził z Holandii, Flandrii i Niemiec rzemieślników i hodowców bydła. Przywilejem z dnia 21.09.1575 r. zapewnił przybyszom wolność wyznania i rządzenia się prawem swojego kraju. W 1580 roku nadał przywilej, w którym powołał cech zbiorowy : szewców, krawców, kuśnierzy i tkaczy. W ciągu trzydziestu lat jego władzy miasto przeżywało okres swego największego rozkwitu.
Po śmierci Mikołaja Firleja miasto przeszło w rządy Mikołaja Kazimierskiego – arianina, ożenionego z Elżbietą Firlejówną. Założył on zbór ariański oraz przekształcił szkołę kalwińską w ariańską. Szkoła ta była jedną ze znaczniejszych uczelni różnowierczych w ówczesnej Polsce. Przybywała tu młodzież z całego kraju. Organizatorem i rektorem tej szkoły był Wojciech z Kalisza, absolwent Akademii Krakowskiej. On to przeprowadził w gimnazjum ariańskim reformę szkolnictwa, opartą na założeniach humanizmu i w tej sprawie wydał dzieło pt. „Schola Lewartowiana restituta”, gdzie zamieszczone zostały „Prawa szkoły Lewartowskiej”. Szkoła istniała w latach 1588 -1598.
Spośród napływającej do miasta ludności obcej etnicznie, znaczną część stanowili Żydzi. W 1592 roku stworzyli własną gminę wyznaniową. Najliczniej zamieszkiwali przy ulicy Lubelskiej, gdzie wybudowali synagogę.
Zdj. 4. Rodzina Rabina Goldbluma
Wiek XVII to okres upadku miasta. W czasie „potopu” Lewartów został ograbiony i zniszczony przez Szwedów i przemarsze różnych wojsk, do tego stopnia, że przez następne kilkadziesiąt lat egzystował na poziomie dużej wsi. Kolejno przechodził w ręce innych rodów magnackich : Zasławskich, Wiśniowieckich, Lubomirskich.
Ponownie Lewartów rozwinął się dopiero w następnym stuleciu, dzięki Pawłowi Karolowi Sanguszce, który odziedziczył dobra lewartowskie, po śmierci żony Marianny Lubomirskiej, córki Józefa Lubomirskiego. Pragnąc uczynić z Lewartowa swoją siedzibę starał się podnieść miasto z upadku gospodarczego, zachęcając mieszkańców do prowadzenia handlu i rzemiosła.
Zdj. 5. Barbara i Paweł Sanguszko
W 1739 roku zawiązał cech „kunsztu żelaznego”, skupiający wszystkich rzemieślników i potwierdził przywileje już istniejących cechów. Dokonał przebudowy pałacu. W latach 1733-1738 wzniósł – w miejscu drewnianej świątyni – kościół św. Anny, w stylu późnego baroku.
Wspólnie z Mikołajem Krzynieckim ufundował w latach 1737-1741 kościół i klasztor o.o. Kapucynów. Projektantem wszystkich budowli był Paweł Antoni Fontana. W tym też czasie w rynku wybudował kilka kamienic. Budowle te kształtują wygląd miasta do czasów współczesnych.
Zdj. 6. Klasztor Ojców Kapucynów
Na prośbę Pawła Karola Sanguszki król August III w przywileju z 22 listopada 1744 roku potwierdził prawo miejskie, zmienił nazwę miasta z Lewartowa na Lubartów oraz nadał miastu herb. Nazwa Lubartów nawiązuje do imienia Lubart, domniemanego protoplasty rodu Sanguszków. Należy dodać, że Lubartów był pierwszym miastem w województwie lubelskim, które otrzymało herb z nadania królewskiego. Herb ten łączy w sobie wielowiekowe dziedzictwo historyczne miasta. Nawiązuje swoją symboliką do dwóch okresów świetności i jego właścicieli Firlejówi Sanguszków. Opis herbu według przywileju: „… w polu dzielonym w pas, od czoła czerwonym, na srebrnym koniu w biegu zbrojny rycerz z tarczą na lewym ramieniu, na której złoty krzyż patriarszy, od podstawy błękitnym, drzewo zielone, na które skaczą dwa lamparty srebrne. Owalna tarcza umieszczona jest w złotym kartuszu”. Tenże herb z nadania królewskiego zafunkcjonował w Lubartowie dopiero od 10 lutego 1993 roku, kiedy to podjęta została Uchwała Rady Miejskiej Nr XXXV/197/93 o jego upowszechnieniu. Póżniejsza zmiana herbu dotyczyła niewielkich zmian graficznych dokonanych według zaleceń Polskiego Towarzystwa Heraldycznego.
Paweł Karol Sanguszko zmarł w 1750 r. w Zahajcach na Wołyniu. Jego ciało spoczęło w katakumbach lubelskiego kościoła o.o. Kapucynów. Natomiast język i serce, w uroczystym pogrzebie, złożono w kościele św. Anny w Lubartowie w rok później (1751). Po śmierci Pawła Karola Sanguszki dobrami lubartowskimi zarządzali: jego żona Barbara z Duninów Sanguszkowa, Józef Paulin Sanguszko, Anna z Cetnerów Sanguszkowa, Janusz Sanguszko, Konstanty Sanguszko, Mieczysław Sanguszko, Karol Sanguszko, Klementyna z Sanguszków hrabina Ostrowska, Małachowska. Rodzina Sanguszków władała miastem przez sto lat (1739-1839 ).
Od końca XVIII w. Lubartów zaczął pełnić rolę ośrodka władz administracyjnych: w powstaniu kościuszkowskim był siedzibą dozoru, a w kolejnych stuleciach, z przerwami, siedzibą powiatu (po raz pierwszy w 1810 r.). Po III rozbiorze w 1795r. Lubartów wchodził w skład zaboru austriackiego, w 1809 r. znalazł się w Księstwie Warszawskim, a od 1815r. przez sto lat pozostawał w zaborze rosyjskim.
W 1839 roku dobra lubartowskie zakupił Henryk Łubieński. W stajniach pałacowych założył fabrykę fajansu tworząc w mieście zaczątki przemysłu. Wykonywano w niej ceramikę, wzorowaną na wyrobach angielskich Wedgwoodów. Fajansarnia istniała w latach 1840-1850. Na skutek afery finansowej Henryka Łubieńskiego, Lubartów przejął Bank Polski, który z kolei odsprzedał go w 1859 roku hrabiemu Stanisławowi Mycielskiemu. Kilkakrotne pożary powodowały dalszy upadek miasta. Po powstaniu styczniowym Lubartów spotkały znaczne represje ze strony władz carskich. Różnymi metodami i środkami prowadzono rusyfikację, utrudniano młodzieży dostęp do szkół. Za poparcie udzielone powstańcom, nastąpiła kasata zakonu oo. Kapucynów w 1867 roku. Rosjanie wybudowali cerkiew, która rozebrana została po odzyskaniu niepodległości.
Zdj. 7. Cerkiew
W 1866 roku ukaz władz carskich zniósł stosunki dominalne miasta, przekreślił zwierzchność dziedzica, został utworzony powiat lubartowski. W porównaniu z innymi miejscowościami Lubelszczyzny procesy uprzemysłowienia przebiegały w Lubartowie znacznie wolniej. Pod koniec XIX wieku miasto stało się ponownie zaniedbaną osadą. W 1912 roku największymi zakładami produkcyjnymi były: młyn elektryczny zatrudniający dziewięciu robotników oraz browar, w którym pracowało siedmiu robotników. Tuż przed I wojną światową ukończono budowę jednopiętrowego budynku szkolnego dla prywatnego Męskiego Progimnazjum.
Działania pierwszej wojny światowej dotarły do Lubartowa w połowie 1915 roku. Pomimo kilkudniowych walk pomiędzy wojskami austriackimi i rosyjskimi miasto nie ucierpiało wiele. Przeszło w ręce Austriaków i pozostało pod ich zarządzaniem do jesieni 1918 roku.
Od czasu odzyskania niepodległości, miasto zaczęło stopniowo dźwigać się z długoletniego zastoju i zacofania. Już w listopadzie 1917 roku żywą działalność amatorską rozwinęło Polskie Towarzystwo Miłośników Sztuki. Głównym jego celem było: „usuwanie piętna i następstw długoletniej niewoli” poprzez rozwój nauki, oświaty i kultury. W końcu 1919 roku liczyło 300 członków oraz wydało pierwszą „Jednodniówkę”. W Towarzystwie rozpoczęła aktywną działalność Wanda Śliwina ps. literacki „Jagienka spod Lublina”- regionalistka, poetka, prozaik, dramaturg, współautorka z Ferdynandem Traczem szkicu monograficznego pt. „Ziemia Lubartowska” /1928/. Równocześnie w Lubartowie następuje rozwój gospodarczy. Świadczą o tym: – budowa dróg bitych Lubartów – Lublin, Lubartów – Michów, -początki elektryfikacji, uruchomienie prywatnej elektrowni, – rozwój przemysłu : huta szkła, betoniarnia, cegielnia, – organizowanie obiektów użyteczności publicznej : szpital, kino – rozwój mieszkalnego budownictwa murowanego. Spośród licznych, słynących z wysokich kwalifikacji murarzy, którzy wznosili budowle nie tylko w mieście, ale również na terenie Królestwa Polskiego oraz Kijowa, Lwowa, Moskwy, Cech Murarski zawiązany został dopiero w 1924 r.
W okresie drugiej wojny światowej Lubartów był jednym z ośrodków ruchu oporu i walki z najeźdźcą. Spod okupacji został wyzwolony w dniu 22 lipca 1944 roku. O wyzwoleniu miasta zadecydowała wspólna walka miejscowych oddziałów Armii Krajowej i pododdziałów 50 pp. 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK pod dowództwem majora Jana Szatowskiego ps. „Kowal”. Trzy dni później 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK została rozbrojona w pobliskim Skrobowie.
Zdj. 8. Pałac Sanguszków podczas wojny
Zaczął się nowy okres w dziejach historii najnowszej Lubartowa, który wymaga obiektywnego spojrzenia historyków.
Zdj. 9. Pałac Sanguszków w 2023 roku.
Wszystkich zainteresowanych, pragnących pogłębić wiedzę o naszym mieście zapraszamy do Muzeum Regionalnego oraz Miejskiej Biblioteki Publicznej im. A. Mickiewicza.
